تاریخچه گرافیک در ایران از قاجار تا پس از انقلاب

تاریخچه گرافیک در ایران تقریباً به زمان قاجار و وقتی‌که صنعت چاپ وارد ایران شد باز می‌گردد. البته بسیاری معتقدند که هنر گرافیک از سال‌های دورتری در ایران وجود داشته؛ امروزه می‌توان در موزه‌های سراسر جهان نمونه‌هایی از طرح‌های گرافیکی ایرانیان که بر روی فلز،سفال، کاشی‌ها یا فرش‌های ابریشمی حک شده‌اند را مشاهده کرد. در این مطلب از مجله خانه فتوشاپ، می‌خواهیم درباره تاریخچه گرافیک در ایران توضیحاتی بدهیم. با ما همراه باشید.

اولین آثار گرافیکی چه زمانی شکل گرفتند؟

اگر بخواهیم تاریخچه گرافیک ایران را به طور دقیق بررسی کنیم، بهتر است به سراغ نقاشان ایرانی برویم. تاثیرگذارانی مانند محمد زمان که نقاش دربار بود و از سفرهای اروپا، برای شاه سلیمان صفوی نقاشی می‌کشید. بعد از شکل‌گیری تحولاتی در ایرانِ دوران قاجار، همانند ورود صنعت چاپ به کشور، تولید آثار گرافیکی مثل کتاب‌آرایی تغییر کرد. زیرا تولید کتاب از روند سنتی و یک نسخه‌ای، به تولید انبوه تبدیل شده بود.

در کل می‌توان گفت که صنعت چاپ به امروزی شدن گرافیک بیشترین کمک را کرده است. تا قبل از ورود صنعت چاپ به ایران تصویر سازی و نوشتار به صورت دستی انجام می‌شد و بیشتر، درباریان این کار را انجام می‌دادند. اما چون تعدادشان محدود بود، این فرایند به کندی طی می‌شد.

قاجاریه چه کمکی به گرافیک ایران کرد؟

دوران قاجار دوران ورود نوگرایی و مدرنیته مثل تاسیس چاپخانه و نشر روزنامه به ایران بود. اما به طور کل، با مطالعه در گرافیکِ دوره قاجار، با تناقض‌هایی مواجه می‌شویم! از طرفی، در استفاده از ایده‌های نوین‌گرایانه، بسیار ناشیانه عمل می‌کردند؛ از طرفی دیگر، بسیاری از آثار گرافیکی‌شان برای ما بسیار باارزش است. کتاب‌های چاپ شده، روزنامه‌ها، مجلات، نقاشی‌های سر در اماکن و حتی خوش‌نویسی از کارهای گرافیکی دوران قاجار هستند و در تمام آن آثار، می‌توان این تناقض را مشاهده کرد.

گونه‌ای دیگر از آثار گرافیکی دوران قاجار به عیدی‌سازی مشهور است. این نوع آثار در اواسط حکومت ناصرالدین شاه و با مکتب خانه‌ها آمد و با از بین رفتن مکتب‌خانه‌ها هم، از میان رفت. در آن زمان، ایران از نظر داشتن چاپخانه در میان کشورهای مسلمان پیشگام بود. اولین چاپخانه در دوران قاجار در شهر بوشهر تاسیس شد و بعد از آن چاپخانه‌ای سربی در تبریز شروع به کار کرد که نخستین کتاب قائم مقام فراهانی در آنجا به چاپ رسیده است. نخستین چاپخانه ی سربی تهران نیز در سال ۱۲۳۹ هجری قمری تاسیس شد و اولین کتاب کتاب چاپ شده در آن محرق القلوب است.

گرچه در دوران قاجار به طور رسمی نامی از گرافیک، در مدارس هنر آن زمان برده نشد؛ آموزشی برای گرافیک به آن صورتی که باید وجود نداشت و اگر هم آموزشی داده می‌شد، به چاپ سنگی یا سربی محدود بود.

 پهلوی چه نقشی در تاریخچه گرافیک ایران بازی کرد؟

در اولین سال‌های دوره پهلوی، با بیشتر شدن قدرت رضا شاه و مستحکم‌تر شدن حکومتش، گرافیک شکل واقعی‌تری را در ایران به خود گرفت. رضا شاه قصد از بین بردن سنت‌های گذشته و وارد کردن رفتارهای جدید به ایران را داشت. اینجا بود که با ورود طراحان ارمنی و روس به تهران، گرافیک شکل جدی‌تری را به خود گرفت و تاریخچه گرافیک ایران به آن شکلی که ما می‌شناسیم، کلید خورد.

اولین مدرسه‌ای که رسماً آموزش گرافیک را شروع کرد، هنرکده هنرهای تزیینی نام داشت. رشته تخصصی هنرهای چاپی و نگارشی که معنای لغت گرافیک را می‌داد، توسط هوشنگ کاظمی راه‌اندازی شد. هوشنگ کاظمی در فرانسه درس گرافیک را خوانده بود و اولین نفر در ایران بود که مدرک لیسانس گرافیک داشت. او طریقه راه اندازی رشته هنرهای چاپی و نگارشی را نیز از فرانسه الگو برداری کرده بود.

در حدود چند سال بعد مرتضی ممیز، رشته گرافیک را مستقلاً در دانشکده هنرهای زیبا راه اندازی کرد؛ خود مرتضی ممیز هم فارق التحصیل رشته نقاشی در همان دانشکده هنرهای زیبا بود. او همچنین برای بار اول از عکس کنتراست شده که ترفندی تکنیکال است را در کار گرافیک استفاده کرد. مرتضی ممیز طراح گرافیک، تصویرگر و استاد دانشگاه بود و او را پدر هنر گرافیک معاصر ایران می‌نامند. طراحی لوگو یکی از تخصص‌های گرافیکی تراز اول او محسوب می‌شود.

گرافیک ایران در دنیای معاصر

در تاریخچه گرافیک ایران طراحانی مثل مرتضی ممیز، فرشید مثقالی، قباد شیوا، عباس کیا رستمی، بهزاد حاتم، فریدون او و حسین فوزی تهرانینقش مهمی را ایفا کرده اند. آنها در شکل گیری امروزی گرافیک، با طراحی آثاری برای سفارش‌دهندگان زمان خود تاثیر به سزایی گذاشته‌اند. در کنار این افراد، تالار قندریز هم عامل موثری در پیشرفت و شناسایی گرافیک در ایران بود. این مکان فرهنگی، مجموعه‌ای برای برگزاری نمایشگاه‌های مهم و ارزشمندِ آن دوران بود و معرفی آثار گرافیکی برای اولین بار در ایران در این تالار انجام می‌شد.

از بنیانگذاران تالار قندریز می‌توان به فرامرز پیلارام، قباد شیوا، مرتضی ممیز و فرشید مثقالی که از مطرح‌ترین طراحان دوران خود بودند، اشاره کرد. گرافیکی که درآخرین سال‌های دوران پهلوی می‌بینیم، به حدی خلاقانه است که تا قبل از آن دوران در ایران بی سابقه بود. از مهم‌ترین تجربیات گرافیکی آن زمان، می‌توان شکل‌گیری پوستر ایرانی، طراحی لوگو، طراحی جلد برای کتاب، تصویر سازی برای کودک و نوجوان و بزرگسال و کاریکاتور را نام بُرد.

تاریخچه گرافیک ایران بعد از انقلاب

هنر گرافیک در تاریخچه گرافیک ایران از اوایل دهه ۴۰ تا زمان انقلاب، دوران اوج  خود را سپری کرد. اما بعد از سال ۱۳۵۷، یعنی بعد از انقلاب و شروع جنگ به دلایلی مانند گران شدن نفت، هنر گرافیک در ایران رو به افول می‌رود. البته این رشد نزولی گرافیک در دوران بعد از پیروزی انقلاب، نشانه توقف این هنر در آن دوران نیست.

در سال ۱۳۵۵ خورشیدی برخی از طراحان مشهور رشته گرافیک در ایران، سعی داشتند برای حمایت از کارشان و نظارت بر آن، سندیکای گرافیست‌های ایران را راه‌اندازی کنند و تلاششان همزمان با دوران به اوج رسیدن گرافیک در ایران در دهه ۵۰ شمسی بود. با منتشر شدن آثار گرافیکی گرافیست‌های ایرانی در مجله‌های جهانی گرافیک ایران به تمام دنیا معرفی شد اما این دوران درخشش، عمری کوتاه داشت.

بعد از انقلاب ۵۷ و آغاز جنگ تحمیلی مسیر گرافیک ایران به طور کل تغییر کرد تا اینکه نخستین گام صنفی به کوشش جمعی از طراحان گرافیک برداشته شد. این جمع توانستند با گرد هم آوردن تعدادی از طراحان حرفه‌ای آن زمان، اولین نمایشگاه دو سالانه طراحان گرافیک را با همکاری سازمان‌های دولتی و در موزه هنرهای معاصر تهران در سال ۶۶ برگزار کنند.

البته این نمایشگاه نمی‌توانست تمام انتظارات طراحان گرافیک را بر آورده کند. به همین علت یک سال و نیم بعد، موسسان نمایشگاه با جذب تعداد زیادی از طراحان گرافیک، انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران را در مهر ماه ۶۷ توسط مرتضی ممیز، مهرداد احمدی شیخانی، ایرج میرزاعلیخانی، ابراهیم حقیقی و قباد شیوا تاسیس کرد. گرچه به هیچ وجه قابل مقایسه نیست اما، ما هم در تیم تولید محتوای سایت خانه فتوشاپ، سعی داریم هرچند کم اما کمکی به جامعه گرافیک ایران کنیم و در جهت گسترش این هنر و فرهنگ گامی مثبت برداریم. خوشحالیم که همراه ما هستید.